Undeb Cynghrair y Cenhedloedd Cymru (WLNU), 1918-1946

Yn rhagflaenydd y sefydliad sydd yn cael ei adnabod heddiw fel Canolfan Materion Rhyngwladol Cymru (WCIA), sefydlwyd Undeb Cynghrair y Cenhedloedd Cymru (WLNU) yn dilyn y Rhyfel Byd Cyntaf, i gefnogi pobl ar draws Cymru i ymgyrchu dros Heddwch a Chydweithredu Rhyngwladol. O Gaerdydd i Gaernarfon, Dinbych i Ddinbych-y-pysgod, roedd yr WLNU yn rhan o ffabrig y rhan fwyaf o gymunedau Cymru drwy’r cyfnod rhwng rhyfeloedd, gyda 1,014 o grwpiau cymunedol a 61,262 o aelodau yn cymryd rhan actif yng ngweithgareddau ymgyrchu’r Gynghrair. Arwyddodd 390,296 o bobl Ddeiseb Heddwch Menywod Cymru 1923 i America; pleidleisiodd 1,025,040 ym Mhleidlais Heddwch 1935 a drefnwyd gan WLNU; mae Neges Heddwch ac Ewyllys Da Ieuenctid WLNU yn parhau trwy Urdd Gobaith Cymru hyd heddiw (bydd yn dathlu ei chanmlwyddiant yn 2022); ac mae’r Deml Heddwch, a agorwyd ym mis Tachwedd 1938 fel pencadlys ‘sy’n addas i un o fudiadau amlycaf Cymru’, yn parhau â chenhadaeth WLNU heddiw trwy waith dysgu, gweithredu byd-eang a phartneriaethau byd-eang WCIA.

Sefydlu WLNU: Wedi’i gynnig i ddechrau gan y sylfaenydd David Davies yn Eisteddfod Genedlaethol Awst 1918 yng Nghastell-nedd, dechreuodd yr WLNU fywyd fel ‘pwyllgor rhanbarthol’ o’r Gynghrair Brydeinig, a drefnodd gynhadledd gyntaf Cynghrair Cymru yn Llandrindod ar 25 Mai 1920.  Fodd bynnag, methodd y trefniant hwn o Lundain i ‘ymateb i’r sialens’ ar gyfer cymunedau Cymru ac ar 10 Ionawr 1922 (yr 2il ben-blwydd ers i’r Gynghrair eistedd am y tro cyntaf yng Ngenefa), fe wnaeth sylfaenwyr WLNU, David Davies a’r Parch Gwilym Davies gyfarfod ym Mhlas Dinam, Llandinam (Powys) i ffurfio ymgyrch a fyddai, yn ei eiriau ef, yn “mobilise the people of Gwalia… every man, woman and child for peace”. Cymeradwywyd eu cynigion – i greu corff cenedlaethol Cymreig lled-annibynnol, sy’n gysylltiedig â’r Gynghrair Brydeinig, ond sy’n ymgymryd â’i ymgyrchoedd cyflenwol ei hun – mewn cyfarfod o Bwyllgor Cynghrair Cymru ar 31 Ionawr 1922 yn yr Amwythig; lle addawodd David Davies, yn ei eiriau ef, i“to endow the Union with funds… to ensure its permanence.”  Penodwyd Gwilym Davies yn Gyfarwyddwr Anrhydeddus, gan gymryd gofal o swyddfa LlGC Cymru yn ystod wythnos gyntaf mis Chwefror (gweler Adroddiad y Cyfarwyddwyr Anrhydeddus, Ebrill 1922), ac yn ystod Pasg 1922 yn Llandrindod, cynhaliwyd cynhadledd genedlaethol gyntaf Undeb Cynghrair y Cenhedloedd Cymru.

Mae mynedfa’r Gogledd yn Nheml Heddwch ac Iechyd Cymru, yn falch o fod yn gartref i flwch llythyrau WLNU, sy’n ein hatgoffa o’r sefydliad a fu unwaith yn rhan o ffabrig pob cymuned Gymreig: gan hyrwyddo gobeithion a breuddwydion cenhedlaeth o fyd heb ryfel.

Ymgyrchoedd Heddwch Rhwng Rhyfeloedd WLNU

O dan arweiniad trefnydd yr ymgyrch, y Parch Gwilym Davies a’r Cadeirydd Annie Hughes-Griffiths, a chyda chefnogaeth ariannol David Davies o Landinam a’i chwiorydd Gwendoline a Margaret (a gefnogodd weithgareddau addysg heddwch ac a ariannodd swyddfeydd yr Undeb), aeth yr WLNU trwy’r 1920au a’r 1930au ar drywydd ymgyrchoedd heddwch rhyngwladol proffil uchel, a ysgogodd poblogaeth Cymru o blaid rhyngwladoldeb, gyda’r nod o gryfhau sefydliadau o gydweithredu byd-eang fel Cynghrair y Cenhedloedd, y Sefydliad Llafur Rhyngwladol, ac eraill.

Roedd ffocws arbennig o gryf ar drosoli cysylltiadau Cymru ag America drwy’r diaspora ‘Cymry Americanaidd’ – Deiseb Heddwch Menywod Cymru 1923 i America, Cofeb Arweinwyr Ffydd 1925, ymgyrch Cytundeb Kellogg 1928 – ac fe wnaeth Arlywydd yr Unol Daleithiau, Roosevelt, a’r Prif Ustus Evan Hughes, annerch seremoni agoriadol Teml Heddwch Cymru ym 1938.

Edrychwch ar erthyglau nodwedd Heddychwyr:

• Dyn, Cenhadaeth a Mudiad: Undeb Cynghrair y Cenhedloedd Cymru a Gwilym Davies
• Y ‘Gwych a’r Da’: Seremoni Agoriadol Teml Heddwch Cymru, Tach 1938

Ymchwilio i’r Gynghrair: Cofnodion wedi’u Digideiddio

Gellir archwilio gweithgareddau’r Undeb yn eang drwy Adroddiadau Blynyddol WLNU 1922-45, sydd wedi’u digideiddio ar Gasgliad y Werin Cymru a Flickr fel rhan o brosiect ‘Cymru dros Heddwch’ WCIA rhwng 2016-19.  Gellir gweld y llyfrynnau gwreiddiol – adnodd amhrisiadwy – yn Archifau y Deml Heddwch yng Nghaerdydd, ac yn Llyfrgell Genedlaethol Cymru, Aberystwyth – lle gellir archwilio amrywiaeth o gofnodion yng nghasgliadau WLNU, Gwilym Davies a’r Arglwydd Davies o Landinam.

 

Adroddiadau Blynyddol WLNU a Deunyddiau Archif Wedi’u Digideiddio
1922: Sefydlu Cynhadledd 1918 Eisteddfod Castell-nedd, 1920 @ Llandrindod	1922-3 Cynhadledd Flynyddol 1af, Sulgwyn, Mai 1922 @ Llandrindod	1923-4 2il Gyfarfod Blynyddol 23 Mai 1923 @  Aberystwyth	1924-5 3ydd Gynhadledd Flynyddol  Mehefin 1924 @ Llandrindod	1925-26 4ydd Cynhadledd Flynyddol Sulgwyn Mai 1925 @ Aberystwyth
Sefydlu Undeb Cynghrair y Cenhedloedd Cymru 25 Mai 1920:,  Cyfarfod Cyhoeddus, Llandrindod ( + chynigion Gweithredol) Gohebiaeth Sylfaenwyr WLNU 1920au 1922 (Mawrth)  Adroddiad Mudiadau Heddwch America gan David Davies  1922 (Ebrill 19) Adroddiad y Cyfarwyddwyr Anrhydeddus 1922 ‘Cynllun Ymgyrch’ ar gyfer Canghennau lleol WLNU gan Gwilym Davies Neges Heddwch ac Ewyllys Da Ieuenctid yn cael ei darlledu am y tro cyntaf, 29 Mehefin 1922 3 Gorffennaf 1922 Cynnig cyntaf ar gyfer Apêl Heddwch y Menywod	Trefnu Ymgyrch Apêl Heddwch Menywod ar draws Cymru o Basg 1923 – erthygl nodwedd a hafan Apêl Heddwch Menywod Cymru i America – Cofeb, Datganiad, Cist a chofnodion   Rhestri o Drefnwyr / Unigolion Ymgyrch y Menywod, fesul Sir, a Thaflenni Cofrestru Erthygl Welsh Outlook- ‘Women of Wales & World Peace’,   Tachwedd 1923  Sefydlu Cynadleddau Athrawon Gregynog ar Addysg Ryngwladol, a gynhelir yn flynyddol 1922-1937 gan y Chwiorydd Davies	Adroddiad Cymraeg WLNU 1924 Dirprwyaeth Heddwch Menywod Cymru i America: Erthyglau’r Wasg a’r Cyfryngau “Dyddiadur Annie” – stori Cadeirydd WLNU Mrs Peter Hughes-Griffiths o Daith Heddwch America, Chwefror – Mawrth 1924. Trawsgrifiad o Ddyddiadur Annie 1924 a ffilm fer 1924 Llyfryn ‘Welsh Churches and the League of Nations’ Canllaw i ysgolion ‘Teachers and World Peace’ gan WEAC a gyhoeddwyd drwy LNU  ‘Henry Richard – Apostol Heddwch Cymru’ 1924 Llyfryn WLNU	Ymateb Menywod America – Carrie Chapman Catt, 1925: Cynhadledd ar Achos a Gwellhad Rhyfel   Rhagfyr 1925 Cofeb Arweinwyr Ffydd i America,  1926 Adroddiad a Chyfrif o’r ‘Welsh Approach to the Churches in America’ a chyflwyniad yn Detroit gan Gwilym Davies	Pererindod Heddwch Merched Gogledd Cymru ar gyfer ‘Cyfraith nid Rhyfel’, Mai 1926. ‘Addysg Ryngwladol yn Ysgolion Cymru a Sir Fynwy‘: Pwyllgor Cynghori ar Addysg Cymru 1922-26
1926-1927 5ed Cynhadledd Flynyddol, Wythnos y Sulgwyn 1926 @ Llandrindod	1927-8 6ed Cynhadledd Flynyddol, Wythnos y Sulgwyn 1927 @ Bae Colwyn	1928-9 7fed Cynhadledd Flynyddol Wythnos y Sulgwyn 1928 @ Abertawe	1929-30 8fed Cynhadledd Flynyddol Mai 21-22 1929 @ Wrecsam	1930-31 9fed Cynhadledd Flynyddol Mehefin 1930 @  Llandrindod
Mehefin 29-3 Gorffennaf 1926: Cyngres Ryngwladol Ffederasiwn Cynghrair y Cenhedloedd, Aberystwyth:  Canllaw Swfenîr i Fynychwyr, rhestr mynychwyr a Rhaglen o Gyfarfodydd, Mehefin 29-Gorffennaf 3 1926. Canghennau ac aelodaeth WLNU yn cyrraedd y brig. Erthygl nodwedd ‘Diwrnodau Daffodil‘	Dadorchuddio Llyfr Coffa’r Rhyfel Byd Cyntaf yng Nghymru ac agor Cofeb Ryfel Cymru gan Dywysog Cymru (12 Mehefin 1928)    Gweld / Chwilio’r Enwau; Lluniau o’r Llyfr a’r Crypt   Cynhadledd 1928 yn Abertawe yn lansio ymgyrch Goffa’r Sefydliad Llafur Rhyngwladol, Mai 1928 Addysg – lansio Cynllun Ysgoloriaethau WLNU Geneva ar gyfer ysgolion uwchradd.   Arwyddo ‘Cytundeb Kellogg ‘ ym Mharis, Awst 27 1928 yn dilyn ymgyrch hir	Mawrth 11 1929, Cyflwyno Cofeb y Sefydliad Llafur Rhyngwladol a phenddelw Robert Owen gan bobl Cymru i’r Sefydliad Llafur Rhyngwladol yng Ngenefa   David Davies yn comisiynu cynllun y Deml Heddwch i’r pensaer Percy Thomas – nodwedd.   Mae Adroddiad Penseiri 1929, a gynigiwyd i ddechrau ym 1919 ar gyfer Devonshire House, yn amlinellu dyluniad Percy Thomas ar gyfer y Deml.  Cynhyrchu Maniffesto Heddwch y Byd ac ymgeiswyr yn canfasio ar gyfer etholiad cyffredinol Gorffennaf 1929   Cynhadledd 1929 yn Wrecsam (Mai)	Y Farchnad Stoc yn cwympo a dechrau’r Dirwasgiad Mawr. 10fed pen-blwydd LoN – mae ymgyrch Cymru yn cynnwys ‘Wythnos Cynghrair y Cenhedloedd’ Mai 12-18 1930. Gwyliau Cyhoeddus ar y thema ‘Capturing the Castles for Peace‘ yn dechrau o Gastell Harlech (Mai 10),  Arddangosfa Heddwch Cymru yn yr Hâg gyda Grŵp Cynghrair y Cenhedloedd yr Iseldiroedd.	Sefydlu Pwyllgor Cynghori Menywod WLNU (WAC) – gweler cofnodion cyfarfodydd. Argyfwng Manchuria – goresgyniad Siapan o Tsieina – yn tanseilio hygrededd Cynghrair y Cenhedloedd. Grwpiau WLNU yn ymgyrchu i lywodraethau anrhydeddu eu hymrwymiadau Cyfamod ar ôl y Rhyfel Byd Cyntaf (dydyn nhw ddim)
1931-32 10fed Cynhadledd Flynyddol Mehefin 1931 @ Cory Hall, Caerdydd	1932-3 11eg Gynhadledd Flynyddol 6-8 Mai 1932 @ Prifysgol Bangor	1933-34 12fed Cynhadledd Flynyddol 7-9 Gorffennaf 1933 @ Aberystwyth	1934-35 13eg Cynhadledd Flynyddol Mehefin 1934 @ Llandrindod	1935-36 14eg Cynhadledd Flynyddol 14-15 Mehefin 1935 @       Rhyl
	Urddo’r Arglwydd David Davies am ei eiriolaeth dros heddwch ers y Rhyfel Byd Cyntaf (ar ôl ymddeol fel AS).  Cerflun Efydd a Chofeb yn cael eu cyflwyno gan Syr Goscombe John ym 1935 (sydd bellach yn cael ei arddangos yn Neuadd y Cenhedloedd).	Ymgyrch y Tribiwnlys Ecwiti 2il argraffiad o’r Canllaw i Ysgolion ‘Teachers and World Peace’	Ymgyrch Pleidlais Heddwch 1935 – Erthygl nodwedd 1935 Peace Ballot – Briefing for Households; Brîff i Ganfaswyr;  Ionawr 1935;  Bwletin 3, Chw 1935;  Bwletin 4, Mawrth 1935;  Bwletin 5, Ebrill 1935;  Bwletin 6, Mehefin 1935;  Bwletin 7 / Ymlaen Hyd 1935; YMLAEN / ONWARD Bwletin, Mai 1936 Argyfwng ABYSSINIA (goresgyniad yr Eidal ar Ethiopia) yn andwyo Cynghrair y Cenhedloedd yn angheuol; Mae grwpiau WLNU yn ymgyrchu i lywodraethau anrhydeddu Cyfamod Cynghrair y Cenhedloedd  .	1936 Aberystwyth Peace Pageant – WLNU Archives album presented to Gwilym Davies
1936-37 15fed Cynhadledd Flynyddol Mehefin 1936 @ Y Barri	1937-38 116eg Cynhadledd Flynyddol Mehefin 1937 @ Caerfyrddin	1938-39 17eg Cynhadledd Flynyddol Mehefin 1938 @ Abermaw	1939-40 18fed Cynhadledd Flynyddol 2-3 Mehefin 1939 @ Y Fenni	1940-41 Cynadleddau Blynyddol yn cael eu hatal drwy gydol yr Ail Ryfel Byd
Seremoni Carreg Sylfaen y Deml, yn dechrau adeiladu Teml Heddwch Cymru ym mis Ebrill 1937. Lluniau & Darllediadau’r Cyfryngau o’r seremoni Carreg Sylfaen	Agor Teml Heddwch Cymru: Erthygl nodwedd ‘Y Gwych a’r Da’   Archifau’r Diwrnod Agored a chofnodion sefydliadol; areithiau Sylw gan y Wasg ar Agor y Deml: Pecyn y Wasg a  Lluniau; Trefn y Gwasanaeth;  Atodiad y Western Mail ‘Temple Opening’ 23 Tach 1938  Y Deml Heddwch 1938 Mapiau’r Byd o Fandadau Cynghrair y Cenhedloedd	Dechrau’r  Ail Ryfel Byd;  gweithgareddau WLNU yn cael eu hatal Hydref 1939, ‘Cenhadaeth olaf yr Arglwydd Davies’ i’r Almaen – cyfrif gan Granville Fletcher	Mae’r Deml Heddwch ar agor drwy gydol y rhyfel fel man pererindod ar gyfer Llyfr Coffa’r Rhyfel Byd Cyntaf, a gwasanaethau ar ‘Gofio am Heddwch’	WLNU a WEAC (drwy Gwilym Davies) yn cael eu gwahodd gan Lywodraethau Prydain a’r Unol Daleithiau i ddatblygu cynigion glasbrint ar gyfer UNESCO
1941-42 Cynadleddau Blynyddol yn cael eu hatal drwy gydol yr Ail Ryfel Byd	1942-43 Cynadleddau Blynyddol yn cael eu hatal drwy gydol yr Ail Ryfel Byd	Coffadwriaeth yn dilyn marwolaeth yr Arglwydd Davies, 1944 1943-44 Cynadleddau Blynyddol yn cael eu hatal drwy gydol yr Ail Ryfel Byd	Nodiadau cyfarfod diwethaf WLNU / cyfarfod 1af UNA Cymru 1944-45 Cynhadledd Flynyddol 27 Hyd 1945 @ Y Deml Heddwch, Caerdydd yn cymeradwyo WLNU i ddod yn UNA Cymru	WLNU – Pontio UNA Cymru: Adroddiad Blynyddol ar y Cyd ar gyfer 1943-1946
Y Deml Heddwch a Llyfr y Cofio ar agor ar gyfer pererindodau cyhoeddus rhwng 11-12am bob dydd (6,000 / yr), + Gwasanaethau Cysegru	Y Deml a Llyfr y Cofio ar agor ar gyfer pererindodau cyhoeddus rhwng 11-12am bob dydd (6,000 / yr), + Gwasanaethau Cysegru  Parhaodd gwaith Addysg C’tee – ysgoloriaethau, datblygu CEWC, cynigion UNESCO.  Mrs Peter (Annie) Hughes Griffiths, cyn-Gadeirydd / Llywydd a phennaeth Pwyllgor Menywod WLNU yn marw.	David Davies yn marw ar 16 Mehefin 1944, sylfaenydd a noddwr WLNU. Gwasanaeth Coffa’r Arglwydd Davies, Y Deml Heddwch, Mehefin 27 1944 Cronfa Goffa yr Arglwydd Davies	Diwedd yr Ail Ryfel Byd – Gwasanaeth Diwrnod VE yn y Deml Heddwch, 13 Mai 1945 WLNU yn dod yn United Nations Assoc (UNA) Wales, gyda gweithgareddau addysgol wedi’u cyfansoddi ar wahân i CEWC (Cyngor Addysg mewn Dinasyddiaeth Byd) Cyfarfod cyntaf UNA Cymru, Hydref 1945	Dechrau’r Gwasanaeth Ieuenctid Rhyngwladol (IYS) a CEWC, y Cyngor Addysg mewn Dinasyddiaeth Byd Cynhadledd gyntaf UNA Cymru yn Wrecsam, 30-31 Mai 1947. Bwletin UNA Cymru Rhif 1, Ebrill 1949

Yn 2021, bydd archifau Cynghrair y Cenhedloedd yng Ngenefa wedi eu digideiddio yn dod ar gael i’r cyhoedd hefyd, yn dilyn prosiect treftadaeth 5 mlynedd gwerth £25m sydd yn cael ei ariannu’n breifat. 

Gweithgaraeddau Canghennau WLNU 

Roedd y Gynghrair yn gweithredu drwy gefnogi grwpiau cymunedol ar lawr gwlad ar dras Cymru, gyda rhaglen gynhwysfawr o weithgareddau dan arweiniad canghennau ac actifyddion lleol. Gellir cael trosolwg o ‘Gynllun Ymgyrchu’ 1922 ar gyfer Canghennau lleol WLNU a ddrafftiwyd gan Gwilym Davies. Roedd y gweithgareddau’n cynnwys:

• Cyfarfodydd a thrafodaethau cyhoeddus ar faterion materion rhyngwladol cyfoes.
• ‘Darlithoedd Llusern’ (sioeau sleidiau) ar faterion rhyngwladol.
• Codi arian ar gyfer gwaith Cynghrair Cymru, yn arbennig drwy drefnu Diwrnodau Daffodil blynyddol dros Heddwch (gan Rob Laker, myfyriwr Hanes Prifysgol Abertawe, fel rhan o leoliad treftadaeth gyda WCIA yn 2019).
• Deisebau ac ymgyrchoedd i ddylanwadu barn gyhoeddus / gwleidyddol ar faterion heddwch fel y Fasnach Arfau, a ‘Cyfraith nid Rhyfel’.
• Gorymdeithiau a Phererindodau Heddwch, fel Pererindod Heddwch Merched Gogledd Cymru 1926.
• Stondinau’r Eisteddfod
• Cystadlaethau ysgolion gan gynnwys Cynllun Ysgoloriaeth Genefa, Traethodau ac Arholiadau Heddwch, ac ysgoloriaethau Ysgolion Hâf Rhyngwladol – llawer yn parhau ar ôl yr Ail Ryfel Byd dan CEWC. 

Aelodaeth WLNU 1920au-1930au

Mae’r tabl isod yn crynhoi ffigurau aelodaeth o Adroddiadau WLNU rhwng rhyfeloedd (gyda diolch i Rob Laker a Stuart Booker, Prifysgol Abertawe). Gwelir blynyddoedd o aelodaeth arbennig o uchel mewn print bold, gydag uchafbwynt o 61,262 ym 1930 (ychydig cyn y Dirwasgiad Mawr). Er gwaethaf gostyngiad mewn aelodaeth â thâl yn y flwyddyn ganlynol, cofnodwyd y nifer uchaf o ganghennau yng Nghymru – 1,014 – ym 1931-2. Roedd yr uchafbwynt mewn canghennau iau, dros 302 ar draws Cymru, i ddod ym 1938. Ceir esboniad pellach o’r ffigurau isod.

Blwyddyn	1923	1924	1925	1926	1927	1928	1929	1930	1931-32
Aelodaeth Oedolion	18,110	26,345	31,299	34,999	36,689	39,223	41,822	43,050	14,051
Aelodaeth Iau	2,686	4,247	6,080	9,801	10,653	11,727	14,784	18,212	12,749
Cyfanswm Aelodaeth	20,796	30,592	37,379	44,800	47,342	50,950	56,606	61,262	26,800
Canghennau Cymunedol	280	415	571	652	700	770	794	764	770
Canghennau Iau	20	39	77	133	149	176	202	233	244
Cyfanswm Canghennau	300	454	648	785	849	946	996	997	1,014

Blwyddyn	1933	1934	1935	1936	1937	1938	1939	1940	1941
Aelodaeth Oedolion	15,146	13,630	13,537	15,675	18,255	12,745	13,018	7,828	4,635
Aelodaeth Iau	9,264			9.026	9,290	6,780	9,216	3,881	2,342
Cyfanswm Aelodaeth	24,410	13,630	13,537	24,701	27,545	19,525	22,234	11,709	6,977
Canghennau Cymunedol	621		479	533		538	498
Canghennau Iau	279		298	200		302	227
Cyfanswm Canghennau	900		777	733		840	725

Er eu bod yn drawiadol, mae’r ffigurau hyn yn dangos newidiadau sy’n adlewyrchu’r byd cyfnewidiol yr oedd Undeb Cynghrair y Cenhedloedd yn gweithredu ynddo:

• Ym 1930-31, roedd y ‘gostyngiad’ mewn aelodaeth oherwydd newid mewn cyflwyniad: oherwydd bod incwm yn gostwng, penderfynodd Cyngor Cynghrair Cymru fesur aelodaeth â thâl. Bydd yn cael ei nodi bod y nifer uchaf o ganghennau lleol gweithredol yn yr un flwyddyn – sy’n awgrymu bod gweithgarwch gwirfoddol ac ymgyrchwyr wedi parhau’n uchel.
• Wrth i Ddirwasgiad Mawr 1930-31 ddod i rym, cafodd hyn 2 effaith: gostyngiad sydyn mewn aelodaeth â thâl, gan adlewyrchu’r sefyllfa o ddiweithdra a chyni; a cholli ffydd rhywfaint yng Nghynghrair y Cenhedloedd ei hun yn dilyn Argyfwng Manchuria.
• Mae ad-drefnu pellach ym 1934, a rhywfaint o amrywiadau cyflwyniadol, yn arwain at rywfaint o fylchau mewn ffigyrau.
• Roedd yr aelodau ar y cyflogau uchaf ym 1937, wrth i Deml Heddwch Cymru gael ei hadeiladu – ac wrth i bryderon pobl ynghylch heddwch waethygu yn y cyfnod cyn yr Ail Ryfel Byd.
• Ar ddechrau’r Ail Ryfel Byd, fe wnaeth Cynghrair Cymru atal gwaith yn rhannol. Mae rhai ffigyrau’n cael eu cynnig – er efallai nad yw’r rhain yn cynrychioli mesurau gweithgarwch tebyg.
• Roedd Aelodaeth Iau / Canghennau WLNU yn gweithredu’n bennaf allan o ysgolion unigol ar draws Cymru. Gofynnwyd p’un a oedd gorgyffwrdd â mudiadau ieuenctid yr Urdd, canghennau Aelwyd lleol  – neu ganghennau ieuenctid lleol, ond mae’n ymddangos yn weddol glir o Archifau WLNU fod canghennau iau yn ‘gymdeithasau’ mewn ysgolion.

Codi arian a ‘Diwrnodau Daffodil’

Cynhyrchwyd cronfeydd gweithredu Cynghrair Cymru trwy weithgareddau Codi Arian gan Ganghennau drwy drefnu Diwrnodau Daffodil blynyddol dros Heddwch (a archwiliwyd gan Rob Laker, myfyriwr Hanes Prifysgol Abertawe).  

Ym 1927, cyfrannodd canghennau ar draws Cymru £1,507 12s 11d – tua £93,000 heddiw – tuag at gostau rhedeg cyffredinol Cynghrair Cymru, yn ogystal ag ariannu eu hymgyrchoedd a’u gweithgareddau lleol eu hunain.   

Edrychwch ar Fap Google o Gymunedau a drefnodd Ddiwrnodau Daffodil rhwng 1925-39, a gasglwyd gan Rob Laker. Cliciwch ar zoom neu ar pins, i ddod o hyd i gymunedau penodol.

 

Adnoddau a Chyfeiriadau Ar-lein

• Wicipedia – League of Nations Union (UK)

“To Strive for a World of Justice”

Community, Internationalism and the Campaign for Peace in Interwar Wales – Sgwrs Llafur, Hyd 2020

Yn sgil y Rhyfel Byd Cyntaf, cymerodd cymunedau Cymru gamau ar y cyd yn enw rhyngwladoldeb, heddwch a chydraddoldeb yn fwy aml, a gyda mwy o ymrwymiad. Yn y digwyddiad ar-lein hwn gan Llafur, ymunwch â ni a’n gwesteion Craig Owen, Rob Laker, ac Emma West, i archwilio’r themâu hyn mewn cyd-destun rhwng rhyfeloedd – o Ddeiseb Heddwch Menywod Cymru ym 1923, i Bleidlais Heddwch 1935 ac agor y Deml Heddwch ym 1938. (edrychwch ar Recordiadau Sain / Nodiadau o Digwyddiadau Llafur eraill).